Budowa kościoła mariackiego w Toruniu związana jest z przybyciem do miasta zakonu franciszkanów w roku 1239. Już 4 lata później, w 1243 roku w klasztorze odbył się synod z udziałem legata papieskiego Wilhelma z Modeny, więc do tego czasu zdążono wznieść już jakieś zabudowania.

Kościół budowano w 4 fazach, od połowy XIII wieku do końca XIV wieku. Architektonicznie zaprojektowany jako budowla halowa, o trzech nawach przykrytych trzema osobnymi dachami, przy czym nawa północna w parterowej części stanowiła część wirydarza klasztornego, a na kościół otwierała się tylko empora, z której również było przejście do budynków klasztornych. Na północ do kościoła przylegały zabudowania klasztoru, na kształcie litery H, z podwójnym wirydarzem. Ściana nawy południowej zostały wybudowana w granicy działki, więc skarpy wzmacniające wybudowano od wewnątrz kościoła, co tworzy w nawie południowej płytkie kaplice.

Kościół jest zorientowany, a ściana prezbiterium sięga na Rynek Staromiejski, przyjmując rolę ściany fasadowej. Zwieńczona jest trzema sterczynkami.

Jako kościół franciszkański budynek kościoła nie posiada wieży.

Z pierwotnego gotyckiego wyposażenia w kościele się zachowały:

·         drewniane dębowe stalle, dekorowane motywami maswerkowymi, prawdopodobnie częściowo polichromowane (obecnie zakryte przez późniejsze przemalowania), najcenniejszy element wyposażenia wnętrza zachowany na miejscu, jeden z najcenniejszych w Polsce zespołów snycerki średniowiecznej;

·         późnogotycki krucyfiks z ok. 1510–1520;

·         balustrada nad emporą północną;

·         freski ścienne, w tym najstarsze Matki Bożej z Chrystusem w niebie, otoczonych przez chóry anielskie, w nawie południowej oraz scena Ukrzyżowania z Maryją, św. Janem i Aniołami w nawie północnej. Zachowane są również w nawie południowej malowidła z ok. 1380-1390 przedstawiające świętych, Chrystusa Bolesnego i Marię Bolesną pod architektonicznymi baldachimami, w których widoczne są wpływy malarstwa czeskiego i na północnej ścianie nawy głównej scena z łodzią z połowy XV wieku.

Poza kościołem eksponowane są:

·         fragmenty witraży z końca XIV w. (od lat 50. XX wieku w Muzeum Okręgowym w Toruniu);

·         ołtarz główny (poliptyk), od 1990 roku w Muzeum Diecezjalnym Sztuki Religijnej w Pelplinie. W części środkowej znajdowała się rzeźba przedstawiająca Koronację Maryi, po jej obu stronach złocone i posrebrzane figury świętych;

·         dużych rozmiarów rzeźba Chrystusa w grobie z okresu 1380–1400 (obecnie w Muzeum Okręgowym w Toruniu).

Od początków XVI wieku, poprzez bezpośrednie kontakty kupców z miastami niemieckimi w ramach Hanzy rosły w mieście wpływy reformacji, czemu towarzyszył spadek liczby zakonników franciszkańskich. W połowie XVI wieku ostatni zakonnicy nielegalnie przekazali kościół i klasztor władzom miejskim.

Od 1557 roku kościół był użytkowany przez protestantów. W 1565 roku umieszczono tutaj szkołę ewangelicką, którą w 1568 roku przekształcono w gimnazjum, które zreformowane przez Henryka Strobanda stało się szkołą o bardzo wysokim poziomie.

Z czasów protestanckich w kościele zachowały się:

·         najstarszy zachowany w Polsce prospekt organowy;

·         manierystyczna ambona z 1605 roku;

·         liczne wysokiej klasy artystycznej epitafia mieszczan, w tym epitafium rodziny Neisserów z 1594 roku, z obrazem malarza Fabiana, przedstawiającą chrzest Chrystusa na tle panoramy Torunia, poza tym epitafia Mochingerów, rodziny von den Linde (sprzed 1586), Strobandów (1590), Stadtländerów (1683 rok), Anny z Leszczyńskich Potockiej (1653), Wolfa Pistorisa;

W 1636 roku w mauzoleum wzniesionym przy drugim od wschodu przęśle prezbiterium, od strony północnej, pochowano królewnę szwedzką Annę Wazównę, zmarłej w 1625 roku, siostrę Zygmunta III Wazy, starościnę w Brodnicy i Golubiu, która jako gorliwa protestantka nie mogła zostać pochowana w grobach królewskich katedry na Wawelu. Barokowe mauzoleum wykonane w czarnym marmurze i białym alabastrze ma formę półkolistej kaplicy, do której prowadzi portal. Trumna ze szczątkami królewny spoczywa w krypcie pod mauzoleum. Usytuowanie mauzoleum rodzi dziś napięcia od strony turystów, którzy chcieliby z bliska zwiedzić ten wspaniały obiekt.

W 1974 roku, na skutek wyroku sądowego po tzw. tumulcie toruńskim, kościół i klasztor wrócił w ręce katolickie – opiekę nad nim przejęli bernardyni. Gimnazjum Akademickie z klasztoru przeniosło się do położonego tuż obok budynku tzw. Ekonomii – dawniej internatu szkoły.

Z czasów bernardyńskich pochodzi większość współczesnego wyposażenia kościoła, a szczególnie:

·         siedmiokolumnowy, monumentalny ołtarz główny Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny o bogatej biblijnej symbolice maryjnej z 1731 roku dzieła Jana Guhra i Chrystiana Kynasta;

·         drewniany łuk tęczowy z lat 1728–1729;

·         późnobarokowe ołtarze przy filarach nawy głównej;

·         ołtarz polowy króla Jana III Sobieskiego, używany podczas Wiktorii Wiedeńskiej, podarowany dla kościoła przez pocztmistrza Rubinkowskiego;

·         neogotyckie witraże wykonane przez firmę Binsfelda i Jansena z Trewiru na przełomie XIX i XX w. (lata 1898–1916).

W czasach bernardyńskich dokonano też poważnej przebudowy bryły kościoła. W 1798 roku rozebrano gotyckie bogato dekorowane szczyty nad nawami i potrójne dachy wznosząc obecny jeden dach dwuspadowy nad całym korpusem i nowe szczyty. Konstrukcja ta nie została dobrze przemyślana i kościołowi groziło pęknięcie pod zbyt dużym ciężarem konstrukcji dachu. Zapobiegają temu klamry spinające, widoczne pod sklepieniem naw kościoła.

W tym czasie doszło do największych zniszczeń kościoła w jego całej historii – w trakcie wojny francusko-pruskiej i pobytu Francuzów w mieście. Klasztor został zajęty pod koszary, kościół pod stajnię. Zniszczono wówczas część barokowych ołtarzy bocznych, witraże średniowieczne, znacznie zniszczono budynki klasztorne.

W XIX wieku, po zaborach władze pruskie dokonały kasaty zakonu bernardynów. Budynek klasztoru przekazano z powrotem na rzecz Gimnazjum Akademickiego – ale ze względu na zniszczenia podjęto decyzję o rozebraniu budynków klasztornych, sprzedaży cegieł z rozbiórki i budowy nowej siedziby dla szkoły w innym miejscu. Zachował się jedynie niewielki fragment skrzydła zachodniego, przylegający do kościoła, jak również kamienica od strony rynku, pełniąca pierwotnie funkcję furty klasztornej.

Budynek kościoła w 1821 roku przeszedł w posiadanie parafii św. Wawrzyńca, obejmującej obszar przedmieść: bydgoskiego i chełmińskiego. Kościół wyremontowano po zniszczeniach wojennych w latach 1825 – 1830. Kościół został poszerzony od strony północnej – dawne krużganki zostały włączone do kościoła poprzez przebicie wielkich łukowatych otworów w ścianach, tworząc w ten sposób oryginalną dwupiętrową nawę.

Z rozebranego w tym czasie kościoła dominikańskiego św. Mikołaja do kościoła mariackiego trafiły nieliczne elementy wyposażenia, jak obraz Matki Bożej Różańcowej czy feretron św. Mikołaja i św. Jacka.

Dziesięć lat później, 1 kwietnia 1831 biskup chełmiński Ignacy Matthy erygował parafię Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w miejsce dawnej parafii św. Wawrzyńca. Parafia obejmowała swoimi granicami przedmieścia Torunia i podmiejskie wsie. Teren parafii ulegał wielokrotnie zmniejszaniu przez erygowanie nowych parafii w Toruniu, jak choćby św. Antoniego na wówczas podtoruńskiej wsi Wrzosy, Chrystusa Króla na Mokrym czy św. Michała Archanioła na bydgoskim przedmieściu.

Obecnie obszar parafii ograniczony jest do toruńskich ulic: Aleja Jana Pawła II, Aleja 500-lecia, Aleja 700-lecia, Aleja Solidarności, Bawarczyków (do ul. Legionów), Bema (2-128), Bydgoska (8-36), Chopina (22-26), Czerwona Droga 8, Derdowskiego, Franciszkańska 13, Fredry, Gałczyńskiego, Grudziądzka (5 i 4-12), Krasińskiego (1-45 i 2-44), Kraszewskiego, Legionów (1-17), Matejki (8-92, 19-95), Mickiewicza (1-49a i 2-56), Moniuszki, Morcinka, Odrodzenia (4, 7-13), Panny Marii 2, Plac Wolności, Prusa, Słowackiego (2-64 i 1-45), Sportowa, Stary Rynek 18, Stwosza, Szosa Chełmińska (2-74, 1-do Bema), Szymanowskiego, Tujakowskiego, Tuwima i Wały Gen. Sikorskiego (15-19).

Ważnym dla nas obecnie wydarzeniem, a wówczas jednym z wielu podobnych, było przybycie na parafię 1 lipca 1938 roku młodego prezbitera Stefana Wincentego Frelichowskiego, późniejszego męczennika z KL Dachau.

W 1985 r. umieszczono w południowej nawie szkatułkę z kośćmi palca ks. Frelichowskiego. W miejscu tym znajduje się tabliczka z napisem: GRÓB KOŚCI PALCÓW SŁUGI BOŻEGO KSIĘDZA STEFANA WINCENTEGO FRELICHOWSKIEGO.

Ks. Stefan Wincenty Frelichowski został beatyfikowany przez Ojca Świętego Jana Pawła II 7 czerwca 1999 roku. 31 marca 2001 roku na mocy dekretu ordynariusza toruńskiego biskupa Andrzeja Suskiego kościół i parafia otrzymali drugiego patrona, bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego, a kościół został podniesiony do rangi Diecezjalnego Sanktuarium bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego.

W 2003 r. patronowi kościoła został dedykowany ołtarz: poświęcili go bp Andrzej Suski i bp Ignacy Jeż. Umieszczony pod wizerunkiem św. Barbary obraz błogosławionego został poświęcony na toruńskim lotnisku w dniu jego beatyfikacji.

21 sierpnia 2016 r. odbyło się uroczyste wprowadzenie nowego proboszcza parafii i kustosza sanktuarium, ks. prałata Wojciecha Niedźwieckiego, zastępującego ks. prałata Józefa Nowakowskiego, który odszedł na emeryturę po 40 latach sprawowania funkcji proboszcza.

Aktualnie obchodzone są 4 odpusty w kościele:

·         Wniebowzięcia NMP – 15 sierpnia;

·         Niepokalanego Poczęcia NMP – 8 grudnia;

·         Zwiastowania Pańskiego – 25 marca;

·         bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego – 23 lutego.

Najnowsze prace konserwatorskie, prowadzone w XXI już wieku, miały na celu m. in.:

·         wymianę pokrycia dachowego całego kościoła i wszystkich budynków plebani;

·         konserwację zewnętrznych ścian ceglanych prezbiterium;

·         konserwację, naprawę, oczyszczenie i zabezpieczenie witraży prezbiterium;

·         odnowę malowań blend na sterczynkach, wg odtworzonych oryginalnych średniowiecznych wzorów.

W ostatnich latach wzbogacono również skład dzwonów w kościele. Pracownia Felczyńskich w Taciszowie odlała dwa nowe dzwony, „Święty Józef” oraz „Błogosławiony Stefan Wincenty”. Używane są obecnie głównie jako sygnaturki przy pogrzebach.

PLAN KOLĘDY 2025

W czasie kolęd odwiedzamy tylko tych Parafian, którzy wyrazili życzenie przyjęcia wizyty kapłana z błogosławieństwem.

Kolędy w dni powszednie zaczynamy od godziny 16.00.

02.01 – czwartek

700-lecia

Kraszewskiego 2

Gałczyńskiego 25, 27, 29, 31

03.01 – piątek

Gałczyńskiego 35, 43, 36, 40, 40a, 42, 48, 50, 52

Moniuszki 42, 44, 51, 53

Matejki 72, 77, 78, 79, 81

04.01 – sobota

Grudziądzka

Odrodzenia

Bawarczyków

Legionów

Szosa Chełmińska (parzyste)

06.01 – TRZECH KRÓLI

Prusa

Słowackiego 27, 31, 32/34, 36, 37, 41, 46, 48, 54, 56

07.01 – wtorek

Bema 4, 8, 10, 12, 16, 18, 20

Szosa Chełmińska 45

08.01 – środa

Bema 22, 24, 36, 38, 40, 42

Franciszkańska

Rynek Staromiejski

09.01 – czwartek

Gałczyńskiego 53, 55, 57, 59

Matejki 65

10.01 – piątek

Kraszewskiego 38, 42b, 46/50, 54, 58

Bema 66

11.01 – sobota

Kraszewskiego 4, 6, 20, 22, 27, 30, 32

Tuwima 11, 13

13.01 – poniedziałek

Tuwima 6, 8, 10

Moniuszki 22, 24, 25, 26, 27, 28, 35/37, 38, 45, 49

Bydgoska 8, 12, 14

Chopina

Moniuszki 5, 7, 11

14.01 – wtorek

Bydgoska 22, 26, 30, 36

Derdowskiego

Matejki 8, 12, 14, 16/18, 20/22, 31, 36, 37, 44, 45, 49, 52, 53, 54, 56, 59, 60, 62, 64

15.01 – środa

Matejki 61, 79, 80, 82, 83, 84, 84a, 84b, 85, 88, 89, 90, 92, 95

16.01 – czwartek

Krasińskiego 12, 16, 17, 18/20, 19, 21/23, 22/24, 25

Mickiewicza 1/3, 5, 7, 19/21

17.01 – piątek

Krasińskiego 30/32, 34, 36, 36a, 38, 40, 42

Mickiewicza 23, 28, 34, 43, 47, 48, 50, 56

18.01 – sobota

Morcinka

Słowackiego 19

Szymanowskiego

Wita Stwosza

20.01 – 02.02

FERIE SZKOLNE

03.02 - poniedziałek

UZUPEŁNIENIA

Wasi Duszpasterze

ADORACJA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU

NIEDZIELA 22 IX

18.30                  EUCHARYSTIA

18.30 – 21.00     Adoracja indywidualna w ciszy dla wszystkich

21.00                  Apel Jasnogórski

21.00 – 22.00     ul. Franciszkańska 13, Rynek Staromiejski 18, Tuwima i Morcinka

22.00 – 23.00     ul. Grudziądzka i Legionów

23.00 – 24.00     ul. Słowackiego i Mickiewicza

PONIEDZIAŁEK 23 IX

  7.30                   Godzinki o Niepokalanym Poczęciu NMP

  8.00                   EUCHARYSTIA

  9.00 – 10.00     ul. Chopina, Bydgoska i Derdowskiego

10.00 – 11.00     ul. Szymanowskiego, Wita Stwosza, B. Prusa,

11.00 – 12.00     ul. Kraszewskiego i Gałczyńskiego

12.00 – 13.00     ul. Matejki i Moniuszki

13.00 – 14.00     ul. Krasińskiego

14.00 – 15.00     ul. Odrodzenia, Szosa Chełmińska, Dekerta i Młodzieżowa

15.00                  Koronka do Bożego Miłosierdzia

15.00 – 16.00     ul. Bema

16.00 – 17.00     ul. 700–lecia

17.00                  EUCHARYSTIA

17.30 – 18.30     Adoracja indywidualna w ciszy dla wszystkich

18.30                  EUCHARYSTIA